Etki yatırımı

Etki yatırımı; yatırım yaparken parasal kâr elde etmekten ziyade sosyal ve çevresel anlamda pozitif etkiler yaratmaya öncelik veren yatırım anlayışı. Fon sağlayan birey veya kurumları, pozitif etki sağlaması yönüyle tatmin ederken, yatırım alan şirketleri ise daha verimli kârlılık ve toplum nezdinde itibar kazanma açısında olumlu yönde etkilemektedir.yatırım stratejisidir.

Öte yandan sosyal sorumluluk projeleri veya bağışlar ve hayırseverlik projeleri birer etki yatırımı değildir.

Çeşitli sektörlerdeki yatırım profesyonellerinin ihtiyaçları doğrultusunda 21. yüzyılda ortaya çıkmış bir anlayıştır. Küresel Etki Yatırımcıları Ağı’nın (GIIN) 2020 yılı etki yatırımcılığı raporuna göre etki yatırımı ekosistemi 715 milyar dolarlık global bir hacme sahiptir.

Tarihçe

Etki yatırımı kavramı, 21. yüzyılda çeşitli sektörlerdeki yatırım profesyonellerinin finansal ve etki hedeflerini anlamalarına yardımcı olacak araçlara gereksinim duymaları sonucu ortaya çıkmıştır.

Sürdürülebilir yatırımın geçmişi çeşitli dini hareketlere kadar uzanmaktadır Örneğin, 1758’de Metodizmin öncülerinden John Wesley, sürdürülebilir yatırımın temel ilkelerini özetlemiştir. John Wesley, sürdürülebilir iş uygulamaları hususunda işçilerin sağlığını ve güvenliğini koruyamayacakları bazı sektörlerden (alkol, tütün, silah ve kumar gibi) uzak durmalarını vaaz etmiştir. Bu sebeple, sürdürülebilir yatırımın bilinen en iyi uygulamaları ilk etapta dine dayanır.

1960’lardan günümüze savaş ve ırkçılık karşıtı kampanyalar, yatırımcıların yatırımlarının sosyal çıktıları olarak önemsediği etkenlerdir. İlk modern sürdürülebilir yatırım fonu Pax Dünya Fonu, 1971 yılında ABD' de hayata geçirilmiştir. Vietnam Savaşı'na karşı yatırımcılar için oluşturulan fon, silah müteahhitlerine tahsis edilen yatırımlardan kaçınmıştır. 1980' lerde Güney Afrika'daki ırk ayrımcılığı, sosyal yatırımcılarca yapılan protestoların odağı olmuştur.

1980'lerin sonundaki çevresel olumsuzluklar, yatırımcıların endüstriyel kalkınmanın negatif çevresel sonuçları hususunda farkındalık kazanmasını sağlamıştır.

2000’lerin başında finansal, sosyal ve çevresel etkenleri de barındıracak şekilde sürdürülebilir yatırımcılar kurumsal yönetişimi de önemsemeye başlamışlardır. Bu dönemde yatırımcılar, risk ve getiri faktörünü önemsediğinden türünün en iyisi yaklaşımı gibi yeni yatırım stratejileri doğmuştur. Günümüzde yatırımcıların sürdürülebilirlik farkındalığından doğan birçok yatırım stratejisi vardır. Özellikle Dow Jones Sürdürülebilirlik endeksi, FTSE4Good endeksi gibi global sürdürülebilir borsa endekslerinin doğmasıyla bu stratejilerin sayısı gitgide artmıştır.

Birleşmiş Milletler'in 2015 yılında Sürdürülebilir Kalkınma Amaçları'nı tüm dünyaya duyurması ve küresel liderlerin SKA’larını onamasıyla birlikte, sürdürülebilir kalkınma gündeminin 2030 tarihinde tamamlanması da kesinleşmiş oldu. Beraberinde, yatırım yaparken sosyal ve çevresel etkenleri ön planda tutmanın gerekliliği önem kazandı. 2015 yılında 30,2 Milyar Dolar ile başlayan etki yatırımı, 2019 yılında 505 Milyar Dolar'ı buldu. Pandemi döneminde de devam eden etki yatırımları ivme kazandı.

Hem finansal getiri hem de sosyal ve çevresel etki yaratmak amacıyla yapılan yatırımlar ilk defa Rockefeller Vakfı tarafından “etki yatırımı” olarak adlandırılmıştır.

Etki ilkeleri

Etki ilkeleri, yatırımcılara yaptıkları yatırımın hangi açılardan etki yatırımcılığı kapsamına gireceğine dair bir çerçeve sunmak amacı ile ortaya konmuş ilkelerdir. Ortaya konmuş ve üzerinde uzlaşılmış ortak bir etki ilkeleri listesi yoktur ancak her yatırımcı ve şirket, birbirinden öğrenerek genel ilkeleri edinmeyi taahhüt etmiştir. Her biri bir kurum, kendi gereksinimlerine veya hedeflerine göre ilkeler benimsemektedir.

Etki ilkeleri, farklı sektörlere, farklı büyüklükteki yatırım portföylerine, farklı varlık türü veya coğrafyadan yatırımcılara uygun şekilde ölçeklendirilebilirdir. Bu da, şirketlerin veya yatırımcıların, varlıkların tamamı için etki ilkelerini uygulamalarını gerektirmemektedir; her iki grup da yalnızca belirli varlıklar için etki yatırımı ilkelerini benimseyebilirler. Dolayısıyla bütün etki ilkelerinin yatırım yapılan mal varlığı, fon ya da şirket tarafından benimsenmesi şart değildir.

Etki ilkeleri, farklı türde yatırımcılar tarafından farklı şekillerde uygulanır. Genel hatlarıyla 9 etki ilkesi mevcuttur:

1. İlke: Yatırım stratejisine paralel stratejik hedefler tanımlama: Bireysel veya kurumsal etki yatırımcıları, portföy veya fon için etki hedefleriyle (Örneğin Sürdürülebilir Kalkınma Hedefleri'yle veya yaygın olarak kabul edilen diğer hedeflerle uyumlu, pozitif ve ölçülebilir sosyal veya çevresel etkiler elde etmeye yönelik paralel hedefler koymalıdır.

2. İlke: Stratejik etkiyi portföy bazında yönetme; Yatırımcılar, etki başarısını portföy bazında yönetmek için bir süreç belirlemelidir.

3. İlke: Yöneticinin etkiyi yaratmaya olan katkısını belirleme; Fon yöneticileri, yaptıkları etki yatırımının başarısına dair güvenilir ve belgeli açıklamalarda bulunmalıdır.

4. İlke: Her yatırımın beklenen etkisini sistematik bir yaklaşıma dayanarak değerlendirme; Yöneticiler, her bir yatırım için yatırımın sağladığı somut pozitif etki potansiyelini önceden değerlendirmeli ve mümkünse ölçmelidir.

5. İlke: Her yatırımın olası olumsuz etkilerini değerlendirme, ele alma, izleyip yönetme; Yöneticiler, yatırım yapılan kuruluşların çevresel, sosyal ve yönetimsel risklerini ve performansını izlemeli; eksiklikleri ve beklenmeyen olayları doğru zamanda tespit ederek yatırım yapılan kuruluşla iletişim kurmalıdır.

6. İlke: Beklentileri en iyi şekilde karşılamak için her bir yatırımın ilerlemesini izleme ve uygun şekilde yanıt verme; İlerleme ve performans verilerinin ne sıklıkta toplanacağı belirlenmelidir. Ayrıca verinin toplama yöntemi, kaynakları, toplama sorumlulukları ve kime, nasıl raporlanacağı da belirlenmelidir.

7. İlke: Çıkış sürecinde sürekliliği etkileyen faktörleri dikkate almak. Yöneticiler, herhangi bir varlık veya faaliyetten çıkış sırasında, iyi niyet ve güvene dayalı olarak, bu çıkışın zamanlaması, yapısı ve sürecinin etkisini dikkate almalıdır.

8. İlke: Kararları ve süreçleri, gerçekleştirilen etkinin başarısına ve öğrenilen bilgilere dayanarak gözden geçirmek, belgelemek ve iyileştirmek için çabalamak. Yöneticiler, her etki yatırımının performansını gözden geçirmeli, belgelemeli; beklenen ve gerçekleşen performansı ve diğer olumlu ve olumsuz etkileri karşılaştırmalı; bu bulguları operasyonel ve stratejik yatırım kararlarını ve yönetim süreçlerini iyileştirmede kullanmalıdır.

9. İlke: İlkelerle olan uyumun kamuya açıklanması ve uyumun sürekliliğini sağlama; Yöneticiler, etki yönetim sistemlerinin ilkelerle uyumunu yıllık olarak kamuya açıklamalı ve düzenli aralıklarla bu uyumun doğrulanmasını sağlamalıdır.

Yatırımcı türleri

Yatırımcılar

Global Etki Yatırımı Ağı'nın 2020 tarihli bir raporunda, etki yatırımı ekosisteminin 715 Milyar Dolar'lık global bir hacme ulaştığını açıklanmıştır. Rapora göre Amerika ve Kanada en yaygın yatırım yapan bölgelerdir. Yatırımcıların %76'sı direkt olarak şirketlere veya projelere bireysel yatırım yaparken kalan %24'ü ise dolaylı olarak kurumsal yatırımlar aracılığıyla yatırımlarını gerçekleştirmektedir.

Etki yatırımcıları 3 ana gruba ayrılır: Bireysel yatırımcılar, vakıflar ve kurumsal yatırımcılar. (Bankalar, sigorta şirketleri, yatırım fonları, kamu kurumları, yarı özel kamu şirketleri, belediyeler, kalkınma ajansları, sivil toplum kuruluşları...)

Bireysel yatırımcılar

Bireysel yatırımcılar için en kolay dolaylı yatırım yöntemlerinin başında, sermaye piyasalarının en büyüğü olan borsalar gelmektedir. Borsalarda güvenilir aracı kurumlar aracılığıyla geleneksel yatırım yerine etki yatırımı yapmak de tercih edilir bir yöntem haline gelmiştir. Bunun için geleneksel hisse veya tahvil alım-satımı yapılabileceği gibi, daha profesyonel yatırımcılık için kurulan yatırım fonları, borsa yatırım fonları veya havuzlanmış yatırımlar tercih edilmektedir.

Bireysel yatırımcılar: Sermaye sağlaması açısından en aktif etki yatırımcıları, yüksek net değere sahip bireyler ve aile şirketleridir. Bu tip yatırımcılar, karar mekanizmasında belli prosedürler uygulanması gerekmeden esnek kararlar alabildiği için yatırım sürecini nispeten daha kolay yürütürler.

Yatırım fonu

Yatırım fonları, bireysel yatırımcılığın en yaygın yöntemleri arasındadır. Endeks fonları olmadıkça, profesyoneller tarafından aktif olarak yönetilirler, varlıklarını çeşitli yatırım araçlarına yayarlar ve herhangi bir menkul kıymetin veya sınıfının genel portföy üzerindeki etkisini azaltırlar. Yatırım fonları yüzlerce veya binlerce menkul kıymet içerdiğinden, bir menkul kıymetin düşük performans göstermesi durumunda yatırımcılar daha az etkilenir. Ayrıca yatırım fonlarının çeşitli bakım ücreti, komisyon veya stopajlara sahip olması, dezavantajları arasında sayılabilir.

Borsa yatırım fonu

Borsa yatırım fonları veya kısaca ETF ise, geleneksel yatırım fonları gibi profesyonel finans uzmanlarınca yönetilen, ancak tıpkı bir hisseymişçesine borsadan anlık olarak alınıp satılabilen özel bir fon türüdür. Daha hızlı bir fonlama yöntemi olduğundan ötürü, ESG kriterlerine uyan şirketlere etki yatırımı yapmak isteyen bireyler, bu fonları tercih etmeye başlamıştır.

Örneğin bir birey, elektrikli araçlar alanında önde gelen bir şirket olan Tesla’nın hissesini kendi başına alıp satabileceği gibi, dünya çapındaki elektrikli araçlara yatırım yapan ARK Invest isimli yatırım şirketinin ETF’lerini alabilir.

Dünyada önde gelen etki yatırımı ETF’leri arasında şunlar sayılabilir:

• Vanguard FTSE Social Index Fund: En büyük ETF olan bu fon, alkol veya tütün gibi zararlı ürünlere, fosil yakıtlara ve silah sanayisi dışındaki şirketlere yatırım yapma ilkesiyle hareket eder.
• iShares MSCI USA ESG Select: Tıpkı Vanguard gibi benzer ilkelerle hareket bu fon, yine MSCI şirketi tarafından tasarlanmış olan ESG ölçüm kriterlerini de baz alarak yatırım portföyü oluşturmaktadır.
• Shelton Green Alpha Fund: Çevresel riskleri ve ekolojik kıtlıkları azaltan yeşil ekonomi şirketlerine yatırım yapar.
• AllianceBernstein Sustainable Global Thematic Fund: Bu fon ise BM Sürdürülebilir Kalkınma Hedefleriyle uyumlu performans gösteren şirketlere yatırım yapar.

Türkiye'de ise Borsa İstanbul'da 15 adet borsa yatırım fonu bulunmaktadır. Ancak bu ETF'ler ağırlıklı olarak hisse, tahvil, döviz veya emtia ağırlıklı fonlardır ve şimdilik etki yatırımcılığı özelliğiyle öne çıkan herhangi bir borsa yatırım fonu bulunmamaktadır.

Öte yandan özel sektör bankaları veya özel yatırım şirketlerinin kendi müşterilerine sunduğu etki yatırımı EFT'leri bulunmaktadır. Örneğin Ak Portföy Birinci Girişim Sermayesi Yatırım Fonu veya İş Bankası'nın Sosyal Sorumluluk ve Sürdürülebilirlik Fonları bu alandaki yeni örnekler arasındadır.

Havuzlanmış fonlar

Havuzlanmış fonlar, birçok yatırımcıyı yatırım yapmak amacıyla bir araya getiren ve bu yatırımların yönetildiği bir portföye koyan fonlardır. Havuzlanmış fonların oluşturulmasındaki neden birkaç bireysel birimden, büyük fonların toplanmasından kaynaklanan ölçek ekonomilerinden yararlanmaktır. Profesyonel olarak yönetilen havuzlanmış formlar yatırım fonları, riskten korunma fonları, borsada işlem gören fonlar, emeklilik fonları ve birim yatırım ortaklıkları olarak örneklendirilebilir. Havuzlanmış fonlardaki yatırımcılar, yatırım başına daha düşük ticaret maliyetlerine ve çeşitlendirmeye izin veren ölçek ekonomilerinden yararlanır. Yatırım kulüpleri ve ortaklıklar gibi gruplar, hisse senetlerine, tahvillere ve yatırım fonlarına yatırım yapmak için havuzlanmış fonlar kullanırlar.

Birim yatırım ortaklığı

Bir başka havuzlanmış fon türü, birim yatırım ortaklığıdır. Bu havuzlanmış fonlar, hisse senetlerine, tahvillere ve diğer menkul kıymetlere yatırım yapmak için daha küçük yatırımcılardan para alır. Ancak, bir yatırım fonunun aksine, birim yatırım ortaklığı fonun ömrü boyunca portföyünü değiştirmez ve sabit bir süre yatırım yapar.

Hem havuzlanmış fonların, hem de birim yatırım ortaklıklarının avantajları arasında şunlar sayılabilir;

• Portföydeki varlıkların çeşitlendirilmiş olması riskleri azaltır.
• Profesyonel yönetim sayesinde zarar etme olasılığı düşüktür.
• Ölçek ekonomilerinin satın alma gücünü arttırır.

Dezavantajları arasında ise şunlardır;

• Çok fazla çeşitlilik olursa yüksek getiri ihtimali azalır.
• Komisyonlar, kesintiler ve hatta zaman zaman vergiye tabi durumlar oluşabilir
• Bireylerin yatırımlarda kontrol gücü kalmaz.

Kurumsal yatırımcılar

Kurumsal yatırımcılar; kurumsal sermayeyi sosyal veya çevresel faydalar sağlayan girişimlere yönlendiren yatırımlar yapar. Bireysel etki yatırımcılarından farkı, çok daha büyük miktarda para akışını kontrol edebiliyor olmalarıdır. bankalar, özel vakıflar, emeklilik fonları, sigorta şirketleri, sivil toplum kuruluşları bunlara örnektir.

Kurumsal yatırımcılar, iklim değişikliğinin azaltılması ve adaptasyonunun yanı sıra; biyolojik çeşitliliğin korunması, çevre kirliliğinin önlenmesi ve döngüsel ekonomi gibi daha makroekonomik hedefleri içerir. Sosyal faydalar ise eşitsizlik, kapsayıcılık, çalışma ilişkileri, insan sermayesine ve topluluklara yatırım ve insan hakları konuları ile ilişkilidir.

Büyük şirketlerde etki yatırımı için ortaya çıkan güçlü mekanizmalar arasında yeni ürünler/hizmetler geliştirilmesi, operasyonlarını olumlu yönde etkileyerek ortak değer yaratma çalışmaları ve başta tedarik zincirleri olmak üzere değer zincirleri aracılığıyla etki yatırımlarının kullanılması yer alır. Bu etki yatırımının ayırt edici özelliği, yatırımcının sosyal ve çevresel performansı ve temeldeki yatırımların ilerlemesini ölçmek ve raporlamak, etki yatırımı uygulamasını bilgilendirirken ve alanı inşa ederken şeffaflık ve hesap verebilirliği sağlama taahhüdüdür.

Birleşmiş Milletler'in 2015 yılında yayınladığı Sürdürülebilir Kalkınma Hedefleri ile 2030 yılı itibarıyla daha sürdürülebilir ve dayanıklı bir dünya toplumu olmak hedeflenirken, bu hedefe ulaşmak için yıllık en az 2,5 Trilyon Dolar'lık fonlama gerekmektedir. Bu finansal gereksinim, yalnızca bireysel yatırımcılarla temin edilemeyeceği için bu açığın kapatılmasında yalnızca devletler ve uluslararası kuruluşlar gibi kamusal alandaki kurumsal yatırımcılar değil, özel sektör kurumsal yatırımcılarının kaynaklarının da devreye sokulması düşünülmüştür. Öte yandan yapılması öngörülen sürdürülebilir yatırımlar içinde etki yatırımları, her yıl kapasitesini artırmaya devam etmektedir. 2015 yılında 15,2 Milyar Dolar olan etki yatırımı potansiyeli 2019 yılı itibarıyla 715 Milyar Dolar'a ulaşmıştır. Uluslararası Finans Kurumunun 2019 yılında yayınladığı raporda, etki yatırımlarının global hacminin 26 Trilyon Dolar'a ulaşabileceği, hatta dünyadaki tüm finansal varlıkların %10'u tutarında, diğer bir deyişle 269 Milyar Dolarlık bir hacme ulaşabileceğini belirtildi.

Sermaye fonları

Özel sermaye

Özel sermaye (İngilizce: Private Equity), halka açık olmayan veya işlem görmeyen bir şirkete kurumsal yatırımcılar veya fazla miktarda fona sahip nitelikli bireysel yatırımcılar tarafından yapılan riskli bir yatırım türüdür. Özel sermaye şirketleri, belirli bir süre sonunda (genellikle 3-5 yıl) kârla satılmak için kendisine yatırım yapılan ve değerinin arttırılması için uğraşılan şirketlerdir. Çünkü özel sermaye fonları, bu şirketler belli bir süre sonra çıkarak sermaye kazancı elde etmek ister. Şirketler ise kısa sürede gerçekleşen bu nakit akışını em verimli şekilde değerlendirir ve bankalardan kredi çekmeye ihtiyaç duymamış olur. Ayrıca özel sermaye yatırımcıları bu şirketlerin çoğunluk hissesine sahip olur.

Küçük şirketler, projelerini borsa üzerinden kamuyla paylaşmak istemeyen şirketler, halka açık olmanın getirdiği yükümlülükler ve bürokratik işlemlerle uğraşmak istemeyen ve agresif büyüme politikası güden şirketler, bankalardan kredi çekemeyen veya çekmeyi avantajlı bulmayan şirketler özel sermaye fonlarını kendisine çekmeye uğraşmaktadır.

Özel sermaye fonları ise, kendilerine uygun şirketi seçerken o şirketin şu anda durgun veya potansiyel olarak sıkıntılı olsa bile, gelecekte büyüme ve kâr etme potansiyeline sahip olmadığına bakarak yatırımını yapar. Ayrıca yatırım yapılacak şirketin yeni kurulmuş değil, orta-uzun zamandır faaliyet gösteren ve belli bir istikrara kavuşmuş bir şirket olmasına dikkat eder.

Girişim sermayesi

Girişim sermayesi veya risk sermayesi, yeni fikir, tasarım, proje ve planların ticari faaliyete dönüştüğü işletmelere, teknoloji veya internet odaklı modern iş alanlarına ve güncel sektörlere veya popüler iş kollarına fon sağlayan yüksek riskli sermaye türüdür. Şirketin mevcut finansal yapısından ziyade yeni ve gelecek vadeden bir iş fikriyle çıkmış olması en önemli unsurdur. Girişim sermayesi, fikrin başarısına göre uzun yıllar yatırımını sürdürebilir veya ilk yıllarda zararı göze alabilir; hızlı kâr beklentisi yoktur. Özel sermaye yatırımlarına göre çok daha riskli olduğu varsayılır.

Yatırımcıların sağlam getiriler ararken aynı zamanda kamuoyunda endişeyi artıran iklim değişikliği, plastik kirliliği, ormansızlaşma, sosyal eşitsizlik ve suya erişim gibi küresel sorunları iyileştirebileceği fikri hızla önem kazanmaktadır. Sürdürülebilir portföylere ve etki yatırımına geçiş, bu konuda şirketlerin yeni politikalar üzerinde çalıştıklarını göstermektedir.

Etki yatırımcıları, hayat ilkelerine ve dünya görüşlerine uygun şirketlere doğrudan yatırım yapmalarına olanak sağlaması nedeniyle özel sermaye yatırımını tercih etmeye başlamıştır. Giderek yoğunlaşan bir rekabet ortamında şirketler hem sermayelerini nereye ayıracakları konusundaki, hem de nasıl sermaye fonlarını çekebilecekleri konusundaki politikalarına ESG kriterlerini eklemeye başlamıştır. Özel sermaye ve Girişim Sermayesi alanında önde gelen şu şirketler örnek gösterilebilir:

• Bridges Fund Management: 2002’de kurulan bu fon yönetimi şirketi, Britanya’daki yoksul halka yönelik sağlık ve eğitim alanlarındaki projelere yatırım yapmaktadır.
• Sequoia Capital ise teknoloji ve yazılım alanında etki yatırımcılığını da gözeterek yatırımlar yapmaktadır. Örneğin Türkiye’de en son olarak Getir isimli çevrimiçi sipariş uygulamasına ciddi miktarda fon sağlamıştır.
• Vital Capital ise Dünya Ekonomik Forumu’nun desteğiyle birlikte Sahra Altı Afrika’da kentleşme, sağlık, temiz enerji, su ve eğitim alanlarında fonlama yapmaktadır.

Kamu kurumları

Henüz yeni bir kavram olsa da Türkiye'de kamusal kurumsal etki yatırımcısı kurumların başında Cumhurbaşkanlığı Yatırım Ofisi gelmektedir. Ofisin Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı türkiye şubesiyle beraber 2019’da yayınladığı Etki Yatırımcı Ekosistem Raporu finans sektörüne rehberlik edici bir işleve sahip olmuştur.

STK'lar

Özel sektörde ise TÜSEV gibi STK’lar yayınladıkları raporlarla diğer STK, vakıf ve kooperatiflere kurumsal etki yatırımcılığı anlamında yol gösterici olmaktadır. Öte yandan KOSGEB ve TÜBİTAK gibi kamusal kurumlar etki yatırımcılığını da gözeterek girişimcilik projelerine fon sağlamaya başlamıştır.

Bireysel emeklilik

Emeklilik, bireylerin hayatları boyunca çalışıp ödedikleri primler karşılığında yaşlanınca çalışmak zorunda kalmamak için devletten aldıkları parasal destektir. Bireysel emeklilik ise bireylerin, devletin sunduğu sosyal güvenlik sistemi haricinde, ekstradan dahil oldukları emeklilik sistemidir. Dolayısıyla kamusal emeklilik sisteminin alternatifi değil, tamamlayıcısıdır. Bireysel emeklilik sistemindeki temel amaç, yalnızca ‘çalışmak zorunda kalmamak’ değil, bireylerin aktif çalışma dönemindeki yaşam standardını da korumaktır.

Bireysel emekliliği etki yatırımcılığı açısından önemli kılan faktör, en büyük emeklilik fonu türünün bireysel emeklilik fonları olmasıdır. Çalışanların neredeyse tamamının katılmasından ötürü, BES fonları çok yüksek miktarda parayı yönetmektedir. BES fonları, etki yatırımı yapabilme gücü ve etkisi bakımından önem kazanmaktadır.

Bireysel emeklilik sistemlerinde ise klasik emeklilikte olduğu gibi ‘emeklilik yaşı’ yoktur. Bunun yerine, yapılan BES antlaşmasına göre paranın belli bir süre sonunda (Örn. 20 yıl) topluca ödenmesi veya maaş gibi parça parça ödenmesi sistemi mevcuttur.

Türkiye’de 2003 yılından beri uygulanmakta olan BES sistemi %25 devlet katkısı ile teşvik edilerek uygulanmaktadır. 2016 yılında ise tüm çalışanların işverenleri aracılığıyla otomatik olarak bir BES planına dahil edilmesi zorunluluğu getirilmiştir. Ancak BES sisteminden çıkış da mümkündür.

Dijital mikrofinans

Mikrofinans, yoksul ailelerin üretici faaliyetlere girişmelerine veya çok küçük işletmelerini büyütmelerine yardımcı olmak amacıyla onlara çok küçük meblağlarda teşvik niteliğinde kredi verilmesi anlamına gelir. Mikrofinans, devletlerin yalnızca mikroekonomik hedeflerini sağlama yolunda bir uygulama olarak başlamışken günümüzde kurumsal etki yatırımcılığının da bir aracı haline gelmeye başlamıştır.

Dijital mikrofinans platformları ise bu mikrokredileri sağlayan web tabanlı platformlardır. Mikrofinansın dijitalleşmesiyle, kurumsal nitelikteki etki yatırımları doğrudan bu alandaki işletmeleri fonlayabilecek kapasite kazanmıştır. Örneğin bankacılık alanında Enpara.com gibi masrafsız bankacılık uygulamaları, öğrenciler veya çeşitli iş grupları için aidatsız kredi kartları, cep telefonlarından çok kısa sürede alınabilen bireysel ihtiyaç kredileri gibi uygulamalar bu doğrultuda yapılan çalışmalardır.

Ticarî alanda ise küçük ve orta ölçekli işletmelere yönelik KOBİ teşvikleri, hibeler veya özel krediler de dijital mikrofinans kapsamında atılan adımlardır. Son yıllarda yaygınlaşan girişimcilik kredisi ve bunun alt dalı sayılan kadın girişimcilik kredisi, genç girişimci kredisi gibi çeşitli krediler da buna örnektir.

Türkiye’de ise kâr amacı gütmeyen bir kuruluş olan Türkiye Grameen Mikrofinans Programı bu amaçla kurulmuş ilk platformdur. Dar gelirli kadınlara mikrokrediler sağlama hedefi olan kuruluş, şimdiye dek 875 Milyon TL fonlama gerçekleştirmiştir.

Vakıf yatırımları

Vakıflar: Vakıfların temel amacı toplumda veya sektörde yer alan sosyal sorunları ele almak olduğundan etki yatırımı açısından önemli kurumlardır. Bazı ülkelerde, özel vakıfların misyonu ile uyumlu olan ve pazar getirilerini hedefleyen bağış fonlarının yatırımlarına yardımcı olmak için etki yatırım programları oluşturulmuştur. Örneğin, Dünya Ekonomik Forumu Raporu'nda belirtildiğine göre F.B. Heron Vakfı, misyonunu gerçekleştirmek için bağışının %100'ünü etki yatırımına yatırmayı planlamaktadır.

Yararlanıcılar

Etki yatırımlarından yararlananlar, üç grupta incelenebilir: 1. Doğrudan Faydalananlar

Fon sağlanan, sosyal etkiye sahip ürün ve hizmetlerin üreticisi olan şirketlerdir. Kurumlar, ürün ve hizmetleri ile sosyal ve çevresel konularda etki odaklı iyileştirmeler geliştirirken aynı zamanda yatırım fırsatları ile finansal gelir elde etmeyi hedefler.

2. Ara Faydalananlar

Hedef kitleye yönelik daha verimli hizmet sunulmasını sağlamak üzere ilgili etki yatırımı kapsamında desteklenen kesimlerdir. Örneğin fon yöneticileri ara faydalanıcılardır.

3. Hedef Kitleler

Etki yatırımından uzun vadede faydalanacak olan, sürecin birlikte yürütüleceği ve etkinin odağı olan toplumsal kesim ve sektörlerdir.

Aracılar ve hızlandırıcılar

Etki yatırımcılarını, fona ihtiyaç duyan yararlanıcılar ile buluşturan ve bu süreci hızlandıran platformlardır. Kuluçka merkezleri (inkübatörler) kurarak bu buluşmayı sağlayan bu platformlar, girişimler için eğitim ve mentorluk sağlanmasının yanı sıra potansiyel fon sağlayıcılara, etki odaklı melek yatırımcı ağlarına ve özel ekipmanlara erişimi sağlar. Türkiye'de SDG Accelerator, Galata Business Angels gibi platformlar, ABD'de Y Combinator, Techstars, Britanya'da Crowdcube gibi şirketler girişim hızlandırma programlarına örnek teşkil eder.

Etki yönetimi

Etki ölçümü

Etki ölçümü, etki yatırımların insanlar ve gezegen üzerinde yarattığı olumlu ve olumsuz sonuçları değerlendirmek ve daha sonrasında bu sonuçları iyileştirmek için kullanılan bir araçtır.

Etki metrikleri, kurumların sunduğu ürün ve hizmetlerin performansını ve etkisini takip etmeyi sağlayan bir sistem veya ölçüm standardıdır. Etki metrikleri, standart ve özel metrikler olarak ikiye ayrılır. Örneğin, bilgiye erişim bir etki metriğidir.

Gösterge, bir veya daha fazla farklı standart metriklerinden oluşan çok değişkenli bir parametredir. Örneğin, bilgiye erişim metriğini ölçmek için kullanılan göstergeler şunlar olabilir; okula gidemeyen kız çocukları, ilkokula katılım, ortaöğretime katılım ve okullardaki cinsiyete bağlı katılım oranı.

Hesaplama

Şu adımlar izlenerek hesaplanır

1. 1) Hedefleri ve beklentileri belirleme: Hedefler, yatırımın sosyal ve çevresel etkileri ile yatırımcının risk ve getiri gibi beklentilerini dengeleyecek şekilde belirlenmelidir.

1. 2) Stratejileri tanımlama: Kurumlar etki hedeflerine ulaşmak için değişim teorisini veya görev hizalama yöntemlerini kullanarak gereken stratejileri belirleyebilirler.

1. 3) Kullanılacak metrikleri seçme: Kurumlar yatırım stratejilerine en uygun metrikleri seçerler. Global Impact Investing Network’ün yayınladığı rapora göre en fazla kullanılan metrik çerçeveleri şunlardır; United Nations Sustainable Development Goals (SDGs),IRIS Catalog of Metrics,Impact Management Project (IMP) Five Dimensions,United,Principles for Responsible Investment (UNPRI),International Finance Corporation (IFC) Operating Principles for Impact Management ve B Analytics / GIIRS.

1. 4) Verileri ölçmek, izlemek, kullanma ve raporlama: Yatırım karar verme sürecinin planlanması ve geliştirilmesi için kurumların riskleri, getirileri ve etki hakkındaki bilgileri dikkate alınır. Etki ölçüm standartlarının kullanımı etki verilerini şeffaf bir şekilde toplamak, doğrulamak ve analiz etmek için kompleks bir çözüm sunmaktadır. Etki ölçümlenmesinde etki ölçüm standartlarından ziyade teknoloji tabanlı araçların kullanılması şirketlerin, çevreye ve topluma olan etkilerinin belirlenmesini mümkün kılacaktır.

Değerlendirme

Etki ölçümünün değerlendirmesi için veri ve metriklerin belirlenmesi en önemli adımlardandır.

Veri

Verilerin belirlenmesi aşamasında, standart göstergelerin etki ölçütleri ve operasyonel göstergelerle birleştirilmesi söz konusudur. Göstergelerin net olmaması durumunda varsayımlar yapılabilir.

Metrikler

Etki metrikleri, şirketlerdeki değişimin ilerlemesini izlemek için tanımlanmış ölçüm standardıdır. Etki alanında standart metrikler ve özel metrikler olmak üzere iki tip metrik vardır. Standart metrikler araştırma ve değerlendirme kuruluşları tarafından yazılırken özel metrikler bir kuruluş tarafından oluşturulur ve kullanım durumlarına göre amaca yönelik tasarlanır.

Hesaplama ve yorumlama

Etki ölçümünün hesaplanması sonrasında bir iş değeri türetilmiş olur. Sosyal ve çevresel performansı ölçen yatırımcılar için bu iş değerini ekonomik ve stratejik fayda olarak tanımlamamız mümkündür. İş değerlerinin hesaplanması ve anlamlandırılması sürecinde kullanılan 5 farklı yol vardır:

• Gelir artışı
• Operasyonel etkinlik ve verimlilik
• Yatırım kararları
• Stratejik uyum ve risk azaltma
• Pazarlama ve itibar çalışmaları

Raporlama

Etki raporlaması hedeflenen değişime, bu değişimin meydana geliş biçimine ve organizasyonun yaptığı katkının paydaşlara aktarılmasına dayanan bir iletişim şeklidir.

Raporun amaçları arasında şunlar yer alır;

• Paydaşların daha iyi karar vermesine yardımcı olacak göstergeleri paylaşmak,
• Faydalanıcılarla, gönüllülerle ve diğer destekçilerle iletişime geçmek,
• Şirketin süreç içindeki adımları ve verimliliğini paylaşmak,
• Şirketi ve etkiyi duyurarak yeni fonlamalar sağlamak,
• Yatırımın sosyal geri dönüşünü göstermek,
• Organizasyon performansının benzer süreçlerle karşılaştırılmasını ve gerekli iyileştirmelerin yapılarak yol haritasının oluşturulması

İçerik

1. Raporlama çeşitli şekillerde yapılabiliyor olsa da temelde netlik, ulaşılabilirlik, şeffaflık, hesap verebilirlik, doğrulanabilirlik ve orantısallık gibi ortak prensipler baz alınır.

2. Etki raporunun içeriği ise dengeli, güvenilir, karşılaştırılabilir ve organizasyon stratejisiyle entegre şekildedir.

Rapor; açıkça tanımlanmış hedefleri, alınan aksiyonların tutarlılığını, süreç içerisinde alınan dersleri ve bunları yansıtan çıktıları içerir.

Buna ek olarak etki yönetiminin 5 boyutunu (Ne, ne kadar, kim, katkı, riskler), bu boyutlarda şirketin aldığı aksiyonları ve ortaya çıkan sonuçları da içermelidir.

3. Raporlama Format, Yöntem ve Araçları

Rapor, genellikle yıllık olarak yayınlansa da farklı formatlarda aylık olarak da yayınlanabilir. Çeşitli paydaşlara, kuruluşlara, gruplara hitap edecek biçimlerde ve internet sitesi, broşür ve el ilanı gibi farklı formatlarda yayınlanabilir. Raporlama, hem nicel hem nitel verileri içerecek şekilde yapılır.

Raporlama; bireylere, kurumlara veya geniş topluluklara yönelik olarak kısa, orta ve uzun vadeli şekilde yapılabilir. Zamansal yaklaşımda ise geriye dönük, devam eden ve ileriye dönük aksiyonları ve aksiyon planlarını içerek şekilde yapılması mümkündür. Raporlama, süreci ve etkiyi değerlendirmek amacıyla yazılsa da, yatırımın sosyal geri dönüşü (SROI) aracılığı ile etkiyi parasal anlamda ifade etme çabası vardır.

Gösterge ve veriler dijital araçlarla görselleştirilerek, çeşitli tablo ve grafikler aracılığı ile ifade edilir. Dil ve kapsam, hitap edilen kitle ile sürekli etkileşimde olabilecek şekilde belirlenir.

Raporlama standartları

Etki raporlamasında 50’den fazla farklı yaklaşım ve organizasyonel standart yer aldığı için tek bir türden söz edilemez fakat bunların arasında diğerlerinden daha yaygın kullanılan standartlar vardır.

Kurumsal anlamda da, Kurumsal Sosyal Sorumluluk ve sürdürülebilirliği içeren genel kabul görmüş raporlama standartları bulunmaktadır. Bu standartlar da diğer hepsi gibi organizasyona bir çerçeve verse de metrikler konusunda esneklikler tanımaktadır.

1993’ten bu yana, SSS raporlaması yapan şirketlerin oranı %12’den, %93’e çıkmıştır.

• Global Reporting Initiative (GRI) En yaygın kullanılan raporlama standardıdır. ESG Standartları, şirketin çevresel ve sosyal etkisini nasıl yönettiğini içerir. Öncelikli sektörel odaklarını belirler ve bunları paydaşlarla paylaşır. ABD Yüksek Mahkemesi’nin materyal tanımını kullanır ve Avrupa Komisyonu tarafından da tanınır.
• SASB (Sustainability Accounting Standards Board) ESG standartlarının şirketin finansal durumunu, performansını ve risklerini nasıl etkilediğini içerir. Aynı raporda şirketin yıllık finansal raporu ile beraber yayınlanabilir.
• IRIS+ Yatırım paydaşları arasında yaygın olarak kullanılan bir metrik seti ve raporlama standardıdır. Global Impact Investing Network (GIIN) tarafından geliştirilen genel kabul görmüş bu standart; sosyal, çevresel ve finansal performansı yansıtır. Diğer standartlarla entegre edilebilir, ana metrik setleri ve sektörel taksonomi aracılığı ile raporlama yapar.
• IIRC IIRC (International Integrated Reporting Council) tarafından geliştirilen ve daha çok finansal paydaşlara yönelik hazırlanan bir raporlama standardıdır.

Mevcut durum analizi

Kişilerin ve şirketlerin faaliyetleri sonucu çevreye ve topluma yarattığı negatif veya pozitif bir etki mevcuttur ancak bu durum ölçümlenemediğinden bu etkinin bilinirliği ve negatif ise azaltılması hatta sıfırlanması, pozitif ise bilinçli ve iş modeline dönüşmesi yönünde alınan aksiyonlar kısıtlıdır. Dolayısıyla birtakım organizasyonlar ve şirketler etkinin ölçümlenmesi ve ölçüm sonrası elde edilen negatif değerlerin sıfırlanması, pozitif değerlerin ise geliştirilmesi doğrultusunda belli başlı düzenlemelerde bulunurlar. Bu doğrultuda, şirketin bulunduğu konumun iyi anlaşılması ve atılacak adımların oluşturulması adına yapılan analize mevcut durum analizi denir. Mevcut durum analizi, şirketlerin ürettiği ürünlerin ve operasyonel süreçlerinin sektör bağımsız ve sektör spesifik olmak üzere iki ana modülde; çevre, istihdam ve ürün olmak üzere üç alt başlık altında incelenmesini kapsar. Etki yönetiminde, normal mevcut durum analizinden farklı olarak, hesaplananlar ve eylem planı daha spesifik alt başlıklarda ele alınır. Bu inceleme birtakım yöntemlerle belli başlı metrikler göz önüne alınarak gerçekleştirilir. Bu mertrikler bazı standartlara sahip olmakla birlikte tek bir merkezi standarta sahip değillerdir. Bu durum merkezi otoritenin olmaması nedeniyle bir problem teşkil ettiğinden, organizasyonların oluşturduğu ölçümleme yöntemlerinden elde edilen çıktıların kıyaslanması önem teşkil etmektedir. IRIS+, B-Corp, SASB bu yöntemlerinden oluşturan kuruluşlara örnek olarak verilebilir.

Geliştirme planı

Sürdürülebilir kalkınma amaçlarında yer alan maddelerde bir iyileştirmenin sağlanması, negatif etki kaynaklarının azaltılması ve sıfırlanması amacıyla bazı etki faaliyetleri gerçekleştirmek istenmektedir. Gerçekleştirilmek istenen etki faaliyetinin belirlenmesini takiben sürecin özgürleştirilmesi doğrultusunda sistematik bir yaklaşımla, etkinin neden olabileceği olumsuz sonuçların potansiyeli belirlenir ve bunu önlemek amacıyla Sürdürülebilir Kalkınma Amaçları (SKA) ve bu amaçların kapsamadığı bazı hedefler de baz alınarak bir iyileştirme planlaması oluşturulur ve oluşturulan eylem planı uygulamaya geçirilir. Etki faaliyetinin başlaması ve ilerlemesi sürecinde mevcut ilerlemenin takibinin sağlanması ve karşılaşılan problemlere çözümlerin sunulması yine geliştirme planının bir parçasını oluşturur. Tüm geliştirme planının tamamlanması, yaratılmak istenen etkinin oluşturulup oluşturulmadığının ve, eğer gerçekleştirildiyse, etkinin kalıcılığının belirlenmesi ile sonlanır.

Araçlar ve yöntemler

Mevcut durum analizi sonrasında ortaya çıkarılan geliştirme planında etki değeri zinciri gibi bir takım yöntemler ve araçlar kullanılır. Etki değeri zinciri; girdiler, aktiviteler, çıktılar, sonuç, etki sıralamasında ele alınan bir yöntemdir. Yeni şirketler, geleneksel danışmanlık şirketlerinin izlediği yoldan farklı olarak; şeffaf ve hızlı dönüt alınabilen yöntemler kullanır. Nicel ve nitel veriler doğrultusunda etki skorunu belirleyen ve bunu parasallaştıran şirketler olduğu gibi, bu verilerle eylem planını geliştirenler de vardır. Şirketlerin ürünleri ve operasyonel süreçleri aracılığıyla ortaya çıkardığı etki, IRIS+, SASB gibi organizasyonların metrikleriyle sınanır.

Etki doğrulaması

Etki doğrulaması, bağımsız bir hizmet sağlayıcısı tarafından, yatırımcının etki yönetimi prosedürlerinin ve/veya etki performansının belirli endüstri standartlarına göre gözden geçirilmesi ve değerlendirilmesi olarak tanımlanabilir. Etki doğrulaması, geleneksel finansal piyasalarda bağımsız güvence ve üçüncü taraf derecelendirmelerinin kritik öneme sahip olması gibi, etki yatırımı piyasasında güveni ve hesap verebilirliği artırmak için destekleyici bir faktördür. Bağımsız etki doğrulaması, etki uygulamalarının ve performansının güvenilirliğine üçüncü taraf bakış açısı ile yaklaşır. Bu sayede, güvenilir üçüncü taraf değerlendirmesi sunularak yatırım yöneticisinin etki yönetimi prosedürlerine ve etki performansına katkı sağlanır. Bağımsız etki doğrulayıcısının beyanı, fonun etki uygulamalarına ilişkin olarak yapılan açıklamaların doğru olduğuna dair güvence sağlarken, gelecekteki düzenlemeler için potansiyel etki riski alanlarını da belirler. Etki piyasasının dinamik doğası ve farklı etki yatırım standartları göz önüne alındığında bu kapsamda yapılan bir doğrulama beyanı, yöneticinin etki raporlaması ve etki yönetimine yaklaşımının en alakalı ve farklı bileşenlerini netleştirmeye ve vurgulamaya yardımcı olur.

Doğrulama standartları

Doğrulama, bir yatırımcının veya şirketin etki yönetimi uygulamalarının ve etki performansının, endüstri standartları tarafından belirlenen örnek uygulamalarla uyumlu olup olmadığını belirlemek için yapılan kapsamlı incelemedir. Etki doğrulama, yatırımcıların ve şirketlerin etki yatırımına nasıl yaklaştıklarına yönelik bütünsel bir resim oluşturmak için ilgili belgelerin ve verilerin incelenmesinin yanı sıra görüşmeler ve anlık kontrollere dayanır. Örneğin Uluslararası Finans Kurumu (IFC), bir dizi standart ve örnek uygulamalardan oluşan Etki Yönetimi için Çalışma İlkelerini (OPIM) ilk olarak Nisan 2019'da yayınladı. İlke 9, özellikle tüm imza sahiplerinin “Etki İlkeleri” [9] ile uyumunun düzenli olarak bağımsız bir şekilde doğrulanması ve açıklanması gerektiğinden bahseder.

Ayrıca bakınız

• Çevresel, sosyal ve kurumsal yönetişim
• Sürdürülebilirlik
• Sosyal sorumluluk